راهبرد معاصر بررسی می‌کند؛
رمزگشایی از دگردیسی موضع ترکیه در قبال رژیم صهیونیستی
نگرانی از تغییر موضع آمریکا در قبال ترکیه با استقرار جو بایدن در کاخ سفید، توامان با افزایش فشارهای اروپا بر آنکارا، رجب طیب اردوغان را بر آن داشته تا جهت کاستن از فشارها و ایجاد مصونیت برای ترکیه به ترمیم روابط با رژیم صهیونیستی بیاندیشد.
به گزارش راهبرد معاصر؛ پیروزی حزب عدالت و توسعه در سال ۲۰۰۲ در انتخابات پارلمانی ترکیه را می‌توان آغازگر نظم نوینی در این کشور و منطقه قلمداد نمود. نقش و نفوذ بی بدیل ارتش در اتخاذ سیاست ها در ترکیه، زمینه بدبینی وسیعی را در میان تحلیلگران منطقه نسبت به دوام و بقای اسلامگرایان در این کشور فراهم آورده بود. با این حال و با گذر زمان و اتکای حزب به شخص اردوغان و محبوبیت فزاینده وی در جامعه، به مرور زمان، فضا برای تثبیت جایگاه عدالت و توسعه در سطح جامعه فراهم آمد. تغییر نظام از پارلمانی به جمهوری و تمرکز قدرت در دستان اردوغان موجب گردید تا وی به قدرتمندترین چهره ترکیه نوین پس از آتاترک بنیانگذار این رژیم بدل گردد. قدرت و نفوذ بی مانند اردوغان در سطح جامعه تا بدان جا پیش رفت که علاوه بر ارتش، متحدین قدرتمند وی نظیر عبدالله گل، احمد داوود اوغلو و فتح الله گولن نیز به مرور به حاشیه رانده شدند.
نگاهی به مواضع ترکیه در خلال دو دهه اخیر گواه آن است، که رژیم اردوغان متناسب با وضعیت منطقه و کشورش تغییر موضع داده و تلاش نموده تا نهایت بهره را از تحولات منطقه ببرد. موج سواری اردوغان بر تحولات موسوم به بهار عربی یا بیدار اسلامی در سطح منطقه نمونه مناسبی در این راستا محسوب می‌شود، پروسه ای که پیامدهای آن تا به امروز تداوم داشته و شماری از کشورهای منطقه نظیر سوریه و لیبی همچنان شاهد تنش و بحران و ناامنی می‌باشند.
دولت اردوغان در خلال دو دهه اخیر تلاش نموده تا ظاهرا به حمایت از فلسطینی ها پرداخته و همسو با جریان بین المللی اخوان المسلمین، در پی تشدید فشارها بر رژیم صهیونیستی گام بردارد. همین مسئله بر میزان محبوبیت وی در سطح ترکیه و کشورهای اسلامی به نحو چشمگیری افزوده است. با این وجود و علی رغم یکه تازی اردوغان در سطح منطقه و افزایش دامنه نفوذ ترکیه از شمال آفریقا تا شرق آسیا و از آسیای میانه تا قفقاز، در خلال ماه‌های اخیر به نحو چشمگیری بر دامنه چالش های ترکیه افزوده شده تا آنجا که مشمول تحریم های اتحادیه اروپا و ایالات متحده آمریکا قرار گرفته است. در سوی دیگر ماجرا و با افزایش انتقادها در درون ترکیه از یکه تازی و اتخاذ راهبرد دیکتاتور ماآبانه از سوی اردوغان موجب شده تا دولت وی در خلال هفته های اخیر در پی تغییر سیاست خارجی اش بر آید. نقطه عطف این رویکرد به اظهارات اخیر وی درباره رژیم صهیونیستی باز می گردد. روزنامه دیلی صاباح ترکیه اخیرا و به نقل از وی آورده است: «رئیس‌جمهور ترکیه با تایید تداوم همکاری‌های اطلاعاتی آنکارا با رژیم صهیونیستی، ابراز امیدواری کرد روابط آنکارا و تل‌آویو بهبود پیدا کند». به نوشته‌ی دیلی صاباح، رجب طیب اردوغان رئیس‌جمهور ترکیه از تداوم ارتباط آنکارا با تل‌آویو علی‌رغم قطع روابط دیپلماتیک از سال ۲۰۱۸ خبر داد. به نوشته روزنامه «دیلی صاباح»، اردوغان بعد از نماز جمعه در گفت‌وگوی کوتاه با خبرنگاران گفت: «ترکیه به تماس با اسرائیل در سطح اطلاعاتی ادامه می دهد». وی البته در تلاش برای توجیه این همکاری مدعی شد: «مشکل اصلی اکنون درباره اشخاص در صدر [تل‌آویو] است. سیاست‌های اسرائیل علیه فلسطین خط قرمز ماست اما تمایل داریم روابط بهبود پیدا کند». اظهارات فوق در حالی است که رجب طیب اردوغان در خلال هفته های اخیر شدیدترین مواضع را علیه دولت های امارات متحده عربی، بحرین و مراکش روا داشته و آنها را به جهت برقراری مناسبات دیپلماتیک با رژیم صهیونیستی مورد نقد فراوان قرار داده و متهم به خیانت به آرمان فلسطین و مسلمانان نموده است.
در این نوشتار برآنیم تا به چرایی تغییر رویه آنی رئیس جمهور ترکیه بپردازیم.
نگرانی از سیاست‌های آتی بایدن
در حالی که کمتر از یک ماه تا پایان استقرار دونالد ترامپ درکاخ سفید زمان باقی مانده است، رجب طیب اردوغان بیش از هر زمان به تکاپو افتاده و بدلیل نگرانی از سیاست های احتمالی بایدن در سوریه و تغییر مشی وی در قبال آنکارا، در پی نزدیکی فزاینده به متحدین آمریکا و در راس آنها رژیم صهیونیستی برآمده تا عملا مصونیتی برای ترکیه ایجاد نماید. المانیتور در گزارش اخیرش پرده از این مسئله برداشته و گزارش داده بود که رئیس میت، سازمان اطلاعات ترکیه، مذاکرات محرمانه ای در دوره اخیر با مقامات اسرائیلی، برای بهبود روابط فی مابین انجام داده است.
ارتباط شخصی مناسب رجب طیب اردوغان با دونالد ترامپ موجب شده بود تا ایالات متحده آمریکا از اتخاذ رویکردی رادیکال در برابر ترکیه ابا ورزیده و در مقابل اقدامات ساختارشکنانه ترکیه نظیر خرید پدافند روسی اس ۴۰۰، برقراری مناسبات حسنه با تهران و دور زدن تحریم ها و حمایت از شماری از گروه های سلفی و انتقال آنان به نبرد قره باغ و لیبی چشم پوشی نماید. جو بایدن پیشتر و در خلال مبارزات انتخاباتی اش وعده داده بود تا در صورت استقرار در کاخ سفید، رویکرد سختگیرانه را در برابر ترکیه در پیش گیرد. از همین رو و پیش از روی کار آمدن بایدن، مقامات ترکیه بر آن شده اند تا همانند سعودی ها، جهت ایجاد مصونیت برای خویش به نزدیکترین متحد آمریکا در منطقه یعنی رژیم صهیونیستی نزدیک شده و عملا زمینه کاهش فشارهای آمریکا علیه ترکیه در آینده را فراهم آورند.
وعده جو بایدن مبنی بر تغییر استراتژی آمریکا بویژه درباره سوریه و پذیرش تلویحی موجودیت مستقل کُردی در شمال سوریه، با نگرانی و خشم ترکیه همراه شده است. ترکیه نگران است که درصورت قدرت گیری کُردها در شمال سوریه و تاسیس حکومتی مستقل در این منطقه، به مرور بر قدرت و نفوذ پ ک ک در سطح منطقه افزایش یابد. سوریه دارای چند صد کیلومتر مرز با ترکیه می باشند؛ مرزهایی که عمده سکنه آن را کُردها تشکیل داده و هم اکنون تحت تصرف شبه نظامیان ی پ گ بعنوان متحدین پ ک ک قرار دارد. ترکیه با دارا بودن قریب به ۱۵ میلیون کُرد، قریب به چهار دهه است که با شبه نظامیان پ ک ک وارد جنگ شده است. اقلیت کُردهای ترکیه در مناطق همجوار و هم مرز با سوریه سکنی گزیده و هرگونه تحولی در آینده سوریه، بلافاصله بر ترکیه تاثیر خود را بر جای خواهد گذاشت.
تلاش برای کاهش تنش‌ها با اروپایی‌ها
جدال میان ترکیه و دولت یونانی قدمتی به اندازه عمر دولت ترکیه نوین دارد. همسایگی عمده جزایر یونانی به مرزهای ترکیه، عملا به کاهش نفوذ حریم دریایی ترکیه انجامیده است. انتشار خبر کشف منابع گازی در سواحل ترکیه در کنار گشت زنی کشتی های اکتشافی ترکیه در مدیترانه در خلال ماه های اخیر و وضع قراردادهای دوجانبه میان دولت ترکیه و دولت مستقر در طرابلس لیبی با نگرانی و خشم یونان و متحدین اروپایی اش همراه شده است.
مداخله نظامی ترکیه در قبرس در اواسط دهه هفتاد میلادی و ایجاد دولتی مجزا در شمال این کشور تحت نام قبرس تُرک، از دیگر عواملی است که بر میزان تنش‌ها در شرق مدیترانه افزوده است. دولت رجب طیب اردوغان در طول ماه های اخیر بر میزان حمایت‌هایش از تجزیه‌طلبان قبرسی افزوده و همین مسئله با خشم دولت قبرس و یونان همراه شده است.
مداخله مکرر در امور مصر تحت عنوان حمایت از دولت سرنگون شده محمد المرسی و پناه دادن به رهبران اخوان المسلمین در استانبول و همچنین اخذ رویکرد تُند در برابر سیاست های زیاده خواهانه رژیم صهیونیستی از سوی دیگر موجب شده تا ائتلافی متشکل از مصر، اسرائیل، فرانسه، یونان، قبرس و دولت ژنرال حفتر در بنغازی لیبی به عنوان کشورهای همسایه با دریای مدیترانه علیه ترکیه شکل گفته و در پی تنبیه و مقابله با زیاده خواهی های اردوغان شکل گیرد. وضع تحریم های اخیر اتحادیه اروپا علیه ترکیه و وعده تشدید آنها موجب شده تا لیر ترکیه در خلال یک سال اخیر مکررا ارزش خود را از دست داده و به نحو چشمگیری بر اقتصاد ترکیه اثر منفی گذارد.
تشدید فشار اروپایی ها علیه ترکیه در کنار روی کارآمدن جو بایدن در آمریکا موجب شده تا اردوغان تصمیم به تغییر رویه گرفته و به ارسال پالس هایی به فرانسه و یونان در پی تغییر مواضع اش برآید. حضور پررنگ اسرائیل در همسایگی با مدیترانه و روابط حسنه تل‌اویو با فرانسه از جمله عوامل عدول اردوغان از مواضعش محسوب می شود. رئیس جمهور ترکیه با آگاهی از محاصره شکل گرفته علیه این کشور، در پی کاهش فشارهای بین المللی علیه ترکیه برامده است. اظهارات اخیر اردوغان و تمایل وی به ترمیم روابط با اسرائیل در همین راستا قابل ارزیابی است. نکته حائز اهمیت در این بار اینکه، عمده احزاب سکولار و ملی گرا نیز از اقدام احتمالی اردوغان در نزدیکی به اسرائیل استقبال خواهند نمود. از جمهوری سکولار ترکیه به رهبری جمهوری خلق (حزب آتاترک) به عنوان اولین کشور اسلامی نام برده شده که موجودیت اسرائیل را برسمیت شناخته است.
رهایی از ایزوله خودساخته در سطح منطقه
وابستگی حزب عدالت و توسعه به سازمان جهانی اخوان المسلمین موجب شد تا دولت اردوغان در خلال دو دهه اخیر در پی تقویت روابط ترکیه با دولت های نزدیک با اخوان المسلمین برآید. شکست دولت محمد مرسی (شاخه اخوان) در مصر، افول اخوانی ها در تونس، برکناری عمرالبشیر در سودان و ناکامی اخوانی‌ها در دستیابی به قدرت در سوریه و یمن به مرور از میزان جایگاه و نفوذ ترکیه در سطح منطقه خواست. نگرانی از افزایش قدرت اخوان المسلمین در منطقه موجب شده بود تا دولت های عربی و در راس آنها عربستان سعودی، مصر و امارات، در پی مهار ترکیه در سطح منطقه برآیند. امری که به سرکوب شاخه های اخوان المسلمین در این کشورها و ایجاد ائتلافی منطقه ای برای مهار ترکیه انجامید.
نزدیکی فزاینده ترکیه به جنبش حماس در غزه به عنوان شاخه اخوان المسلمین در فلسطین با نگرانی فزاینده صهیونیست ها نیز همراه شد. تلاش رژیم صهیونیستی برای رهایی از انزوای ایجاد شده علیه این رژیم از سوی کشورهای عربی و اسلامی در طول سالیان اخیر عمدتا متمرکز بر ایجاد دشمنان مشترک میان تل‌اویو و ریاض بوده تا از این فضا، در راستای کاهش سیاست های ضد صهیونیستی در این کشورها بکوشد. توسل به خطر ایران و دستیابی تهران به تسلیحات کشتار جمعی و نگرانی از قدرت گیری ترکیه و بسط نفوذ اخوان المسلمین در سطح منطقه، دو بهانه ای بوده که صهیونیست ها با تمسک به آنها، در پی ایجاد ائتلافی میان خود با رژیم های مرتجع عربی بوده است.
اکنون و با تشدید فشارهای اسرائیل و ائتلاف عربی به رهبری سعودی علیه ترکیه که موجب وضع تحریم های شدید علیه ترکیه شده است، دولت اردوغان در پی کاهش تنش ها و رهایی از ایزوله خودساخته برآمده و نسبت به ترمیم روابط آنکارا ـ تل‌آویو ابراز خوشبینی نموده است. تلاش وی برای تغییر مناسبات در منطقه و در ادامه کاهش فشارهای اقتصادی وارده، موجب شده تا دولت وی همچون دفعات پیشین در کسری از ثانیه به تغییر موضع روی آورده و تلاش نماید تا از در دوستی با صهیونیست ها وارد شود.
میانجیگری علی‌اف میان آنکارا-تل‌آویو
وقوع جنگ خونین در قره باغ میان جمهوری آذربایجان و ارمنستان و مداخله مفرط آنکارا در این نزاع اگرچه با خشم دول اروپایی همراه شد، با این حال بستر مساعدی را برای نزدیکی ترکیه و رژیم صهیونیستی فراهم آورد. از دولت جمهوری آذربایجان به رهبری الهام علی‌اف به عنوان یکی از کلیدی ترین متحدین رژیم اشغالگر قدس در میان کشورهای اسلامی نام برده می شود. صهیونیست‌ها در خلال دو دهه اخیر بواسطه تلاش برای حضور پررنگ در مرزهای شمالی ایران، از انجام هر اقدامی در تقویت مناسبات باکو-تل‌آویو دریغ نورزیده تا آنجا که عملا اسرائیل به عنوان یکی از بزرگترین صادرکنندگان سلاح به رژیم باکو تبدیل شد.
اهمیت تجهیز دولت باکو به سلاح های مدرن اسرائیلی را می توان در تغییر توازن قوا در منطقه قفقاز جنوبی به وضوح مشاهده نمود. دولت آذربایجان با دریافت سلاح های مدرن و در راس آنها پهپادها از ترکیه و رژیم صهیونیستی، عملا موفق گردید تا در مدت کوتاهی بخش از اعظمی از سرزمین هایش را از ارمنستان پس گیرد. نقش پررنگ صهیونیست ها در تجهیز رژیم باکو تا بدان جا اهمیت داشت که حکومت ایروان در اقدامی، مبادرت به قطع روابط دیپلماتیک با صهیونیست ها در اعتراض به تجهیز نظامی حکومت باکو نمود.
اکنون و با پیروزی جمهوری آذربایجان در نزاع قره باغ، شماری از محافل رسانه ای منطقه، از رایزنی دولت باکو برای تلطیف مناسبات آنکارا-تل‌آویو سخن به میان آورده‌اند. وبسایت سعودی العربیه در تایید این مسئله می نویسد: «ترکیه به تلاش خود برای احیای روابطش با اسرائیل، بازگرداندن سفیر ترکیه به تل آویو و تعهد به عادی‌سازی کامل روابط همچون گذشته، ادامه می‌دهد. شاید این آخرین تلاش‌ها و اعمال فشار ترکیه بر آذربایجان برای میانجیگری میان آنکارا و تل آویو در راستای ترمیم روابط در اسرع وقت و رساندن این پیام به طرف اسرائیلی باشد که اردوغان در معرض کمپین اطلاعات غلط مشاوران خود در رابطه با روابط با تل آویو قرار گرفته است. گفتنی است که ترکیه و اسرائیل، نقش اصلی را در پیروزی اخیر آذربایجان بر ارمنستان در منطقه قره باغ ایفا کردند. پهپادها و سایر سیستم‌های تسلیحاتی ترکیه و اسرائیل به آذربایجان در دستیابی به برتری نظامی بر ارمنستان کمک کرده است، اما روابط ترکیه و اسرائیل در طول دوره گذشته از ضعف ساختاری رنج می‌برد. بر اساس آنچه مقامات ارشد اسرائیلی به وبسایت آمریکایی «اکسیوس» تأکید کردند، الهام علی‌اف رئیس‌جمهوری آذربایجان پس از چند هفته آتش‌بس، در تلاش است تا روابط دو متحد خود را ترمیم کند. به گفته این منابع، علی‌اف در تماس اخیر با رجب طیب اردوغان رئیس‌جمهوری ترکیه، موضوع روابط اسرائیل و ترکیه را پیش کشیده است. مشاوران علی‌اف به همتایان اسرائیلی خود گفته است که پاسخ اردوغان به ایده بهبود روابط، مثبت است. علی‌رغم اظهارات خصمانه متعدد نسبت به اسرائیل، که اردوغان پیشتر ابراز کرده بود، مشاوران علی‌اف تأکید کردند که اردوغان با اسرائیل دشمنی نمی‌ورزد، اما دستیاران او که بعدها کنار گذاشته شدند، او را تحریک به این مواضع کردند.»
وزیر امور خارجه جمهوری آذربایجان نیز در گفت‌وگویی تلفنی با همتای اسرائیلی خود، گابی اشکنازی گفت: «آذربایجان بر این باور است که زمان برای ترمیم روابط اسرائیل و ترکیه، مناسب است.» وی همچنین با ابراز آمادگی کشورش برای کمک به تحقق این امر، تأکید کرد که آذربایجان می‌خواهد شاهد بازگشت ترکیه و اسرائیل به روابط عادی باشد. این در حالی است که وزارت امور خارجه اسرائیل از یک‌سو و مشاور سیاست خارجی علی‌اف از سوی دیگر از اظهار نظر در این مورد خودداری کردند.
جروزالم پست نیز در گزارشی مشابه به تایید این مسئله پرداخته و می‌نویسد: «رسانه‌های اسرائیل گزارش داده‌اند که الهام علی‌اف، رئیس جمهوری آذربایجان، با هدف بهبود روابط ترکیه و اسرائیل به یک رشته «گام‌های عملی» روی آورده است. بر اساس این گزارش‌ها، الهام علی‌اف در گفت‌وگوی تلفنی در طول هفته جاری با رجب طیب اردوغان، رئیس جمهوری ترکیه، پیشنهاد میانجیگری برای تنش‌زدایی از روابط اسرائیل و ترکیه را مطرح کرد. جیحون بایراموف، وزیر امور خارجه ترکیه، نیز هفته گذشته در تماس تلفنی با همتای اسرائیلی‌اش، گابی اشکنازی، گفته بود که باکو علاقه‌مند به تلاش برای بهبود روابط اسرائیل و ترکیه است. به نوشته رسانه های اسرائیلی، حمایت مشترک نظامی اسرائیل و ترکیه از آذربایجان در جنگ اخیر این جمهوری با ارمنستان بر سر منطقه ناگورنو قره باغ، به الهام علی‌اف جهت کوشش برای رفع تنش ترکیه و اسرائیل انگیزه داده است.»
براورد مواضع ترکیه در خلال قریب به دو دهه حکمرانی حزب عدالت و توسعه نشان می دهد که آنکارا کوشیده تا در مقاطع حساس و با بندبازی در عرصه سیاست، زمینه عبور از بحران و تامین مصالح خویش را محقق ساخت. پروژه ای که این بار نیز همچون دفعات پیشین از سوی حکومت اردوغان در پیش گرفته شده است، با این حال افزایش فشارهای داخلی در ترکیه و نگرانی بین‌المللی از سیاست های اردوغان، این بار همچون سدی پیش روی خواسته ترکیه قرار گرفته و راه برای تامین مصالح آنکارا بیش از هر زمان دشوار نموده است.